CÜMLENİN ÖGELERİ
Cümlede,her
sözcüğün,bir anlamı ve görevi vardır.Sözcüklerin, cümledeki görevlerine,ÖGE(Unsur)denir.
Cümlenin ögelerini,şöyle sıralayabiliriz.
Yüklem,
Özne,
Tümceler.
YÜKLEM
Cümlede,şahsa ve zamana bağlı
olarak,iş,hareket ve oluş bildiren
cümleyi,bir yargıya bağlayan kelime grubuna,Yüklem denir.
“Akşama kadar,güzel güzel,oynadık.”Cümlesinden,oynadık
keli-
mesini,yani yüklemi kaldırırsak,ortada ne bir
yargı,nede bir cümle kalır.
Yüklem,bir yargı ile cümleyi,sonuca bağlar.Yüklem,cümlenin, temel
ögesidir.Yüklemsiz cümle,olmaz.
“Yatmadan önce,sular kesilmişti.”
Yüklem
“Taşan suları’da,çamaşır leğeniyle boşalttık.”
Yüklem
Yüklemin yeri,genellikle cümlenin sonudur.
Türkçe’de,çekimli fiiller,ek fiil almış isim soylu kelimeler,tamla-malar
ve kelime grupları,yüklem olabilirler.
“Yarın,Ören’e gideceğim.”(Yüklem
Fiilidir)
“Derslerimize,çok çalışıyoruz.”(Yüklem
Fiilidir)
“Annemin tembihlerine,çok dikkat ettik.”(Yüklem
Ek Fiilidir)
“Sınıfın en çalışkanı,Hüseyin’di.”(Yüklem
özel isimdir)
“Hiç kimsenin ağzını,bıçak açmıyordu.”(Yüklem
Deyimdir)
“Ben bir Türküm,Dinim,Cinsim,Uludur.”(Yüklem
Ek Fiil Almış İsimdir)
YÜKLEM DÜŞMESİ
Yazıda ve
konuşmada,cümlenin anlamı,yüklemi gerektirmeyecek kadar açıksa,yüklem,söylenmez
düşürülür.
“Nerede çalışıyorsun?”
“Çimento fabrikasında.”
Çimento
fabrikasında çalışıyorum,anlamındadır.
ÖZNE
Cümlede,yüklemin
belirttiği,işi,oluşu,hareketi yapan yada duru- mu üzerine alan sözcüğe yada
sözcük grubuna,Özne denir.
“Çocuklar,okulun
bahçesinde,oynuyorlar.”
Özne Yüklem
Cümlede özne,yükleme sorulan,kim yada ne soruları ile bulunur.
“Bu adam,hırsızları görmüş.”
Özne Yüklem
“Sema,okula gitti.”
Yüklem
Giden kim?Sema
Özne
“Bu otomobil,benimdir.”
Yüklem
Benim olan ne?”Bu otomobil”
Özne
“Eşyalar,gelişigüzel yığılmıştı.”
Yığılan ne?”Eşyalar”
Özne
Cümlede,özne olan kelimeler,yalın halde bulunur.İsimlere getiri-
len,”i-e-de-den”hal
eklerini almaz.
Özne,çoğul ekini ve iyelik eklerini alabilir.
“Göçmen kuşlar,sıcak ülkelere gitti.”
Özne Yüklem
“Otobüsün gecikmesi,herkesi telaşlandırdı.”
Özne Yüklem
“Bahçe kapısının tokmağı,hızlı
hızlı,inip kalkıyordu.”
Özne
Yüklem
Cümlede,her söz ve söz grupları,özne görevinde kullanılabilir.
Yukarıdaki cümlelerde geçen,Göçmen kuşlar,Sıfat Tamlaması,otobüsün gecikmesi ve
bahçenin kapısının tokmağı ise,İsim
Tamlaması’dır.
“Çalışmak,mutluluktur.”(Özne
Mastarıdır)
Özne Yüklem
“Seni
buraya,kim gönderdi.”
Özne Yüklem
“Evin arkasında,küçük bir bahçe vardır.”(Özne
sıfat tamlaması-
dır)
Özne Yüklem
“İkincisi,daha zordu.”(Özne,sayı
isimdir)
Özne Yüklem
GİZLİ ÖZNE
Bazı cümlelerde,özne açıkça belirtilmez.Gerçekte var olduğu
halde,cümlede kelime olarak yer
almamıştır.Varlığı,yüklemin almış oldu-
ğu kişi eklerinden anlaşılan öznelere Gizli Özne denir.
“Muslukları,açık unutmuşuz.” “Çok üzüldüm.”
Yüklem Yüklem
Biz gizli özne
Ben Gizli Özne
“İki
gündür eve uğramadı.”
Yüklem
O
Gizli Özne
“Dün beni aramışsın.
Yüklem
Sen
Gizli Özne
ÖZNE YÜKLEM UYUMU
1. Cümlede,özne
tekilse,yüklemde tekil,özne çoğulsa,yüklemde çoğuldur.
“Umut,kitap okuyor.
Özne Yüklem
Tekil Tekil
“Yolcular,arabadan, teker
teker indiler.”
Özne Yüklem
Çoğul
Çoğul
2.Özne,hangi kişi
ise,yüklemde o kişinin,ekini alır.
Biz misafiri,çok severiz
1.çoğul kişi 1.çoğul kişi
Ben Ören’e yerleşeceğim.
Özne Yüklem
1.Tekil Kişi 1.Tekil Kişi
3.Organ ve zaman adları
ile,hayvan,bitki ve cansız varlıkların
adları,çoğul eki alarak,özne olduğunda,yüklem
tekildir.
Ellerim çok üşüdü. Ağaçlar
bu yıl erken çiçek açtı.
Çoğul Tekil Özne Yüklem
Çoğul Tekil
Evler sallanıyor,köprüler
yıkılıyordu.
Özne Yüklem Özne
Yüklem
Çoğul Tekil Çoğul Tekil
Göçmen kuşlar, gitti. Aradan,yıllar geçti.
Özne Yüklem Özne Yüklem
Çoğul Tekil Çoğul Tekil
Saygı belirtmek için,te
kil öznelerden,çoğul yüklemler kullanılır.
Müdür Bey, henüz gelmediler.
Özne Yüklem
Tekil
Çoğul
TÜMCELER
Cümlede,özne ve yüklemin dışında kalan cümlenin,anlamını yer,zaman,durum
neden ve benzeri yönlerden,anlamını tamamlayan,keli-
me yada kelime gruplarına,Tümleç denir.
Tümleçler,dört grupta incelenir.
1.Nesne(Düz tümleç)
2.Dolaylı tümleç(Yer Tamlayıcısı)
3.Zarf Tümleci.
4.Edat Tümleci.
NESNE(DÜZ TÜMLEÇ)
Cümlede,öznenin yaptığı işten etkilenen,eylemin konusu olan varlığa,Nesne(Düz Tümleç) diyoruz.
Annem,çorap örüyor. Camı, Mustafa kırdı.
Özne Nesne Yüklem Nesne Özne
Yüklem
Nesne
görevindeki kelimeler,cümlede iki durumda bulunur.
a.Yalın halde(Belirtisiz nesne)
b.İsmin i Halinde(Belirtili Nesne)
Nesne,cümlenin öznesi bulunduktan sonra,yükleme özne ile birlikte,
Ne?Neyi?Kimi?soruları sorularak bulunur.Ne sorusu ile
Belirtisiz Nesne,
Neyi ve Kimi soruları ile,belirtili nesne bulunur.
Ali tatlı sever. (Ali ne
sever?) Tatlı(belirtisiz nesne)
Özne Yüklem
Orman havayı temizler.(Orman
neyi temizler?)Havayı(Belirtili nesne)
Özne Yüklem
Öğretmen, Sema’yı sordu.(Öğretmen
kimi sordu?)Sema’yı(Belirtl.Nes.)
Özne Yüklem
İsimler,zamirler,isim tamlamaları,cümlede nesne görevinde kullanıla-
bilir.
Rüzgar,ağaçların yapraklarını savurdu.
Belirtili
Nesne Yüklem
(İsim Tamlaması)
Okulda,bayrak töreni yaptık.(Özne,BİZ)
(Belirtisiz Nesne)Yüklem
İyilik
eden,iyilik bulur.
Özne (Blrtsz)Yüklem
Nesne
Garip kuşun yuvasını, Allah yapar.
Belirtili Nesne Özne Yüklem
Ablam,gömleğini arıyor.
Özne
Belirtili Yüklem
Nesne
DOLAYLI TÜMLEÇ
Cümlede isim,”e-de-den”hal eklerini alarak,yüklemin
anlamını çeşitli yönlerden tamamlayan tümleçlere,Dolaylı Tümleç(Yer Tamlayıcısı)
denir.Dolaylı tümleçte,bir yere yönelme,bir yerde
bulunma,bir yerden çık-
ma yada uzaklaşma anlamları bulunur.
“Paketleri,kargoya verdik.”
“Bursa’da,birkaç gün
kalıp,İstanbul’a döneceğiz.”
“Babam, Mutlu Yayınevinde
çalışıyor.”
“Az önce evden çıktı.”
“Tepeşir,kireçten yapılır.”
Dolaylı tümleci bulmak için,yükleme şu sorulardan uygun olanı
sorulur.”Nereye,nerede,nerede,nereden,kime,kimden,neye?”
Ben tiyatroya gideceğim.
Özne Dolaylı Yüklem
Tümleç(Nereye)
Bu parayı, annendenmi aldın?(Özne-Sen)
Nesne Dolaylı Tümlç Yüklem
(Kimden)
Yarım saatte,durakta bekledim.(Özne-Ben)
Dolaylı Yüklem
Tümleç(Nerede)
Gezimiz,Çanakkale’den başlayacak.
Dolaylı Tümleç
(Nereden)
ZARF
TÜMLECİ
Yüklemi,zaman,yer(yön),durum,miktar(azlık-çokluk)ve soru yönünden
tamamlayan kelimelere,Zarf Tümleci
denir.
Akşama kadar, ders çalıştık.(Özne-Biz)
Zarf
Tümleci Yüklem
On iki yaşına kadar, köyden ayrılmadı.(Özne-Biz)
Zarf Tümleci Dolaylı Yüklem
Tümleç
Yavaş yavaş, bu merdivenleri
çıkmalısın.
Yaya olarak, epeyce
yürüdük.
Biraz önce, bağıra
bağıra, merdivenlerden indi.
Zarf Tümlecini bulmak
için,yükleme,nasıl,ne zaman,ne kadar soruları sorulur.
Sanatçıları, ayakta alkışladık.(Özne-Biz)
Zarf Tml. Yüklem
Gün boyunca, uzun uzun konuştuk.
Zaman Tümlç. Zaman Tmlç. Yüklem
(Ne
zaman) (Ne kadar)
Ören’e, ilk kez on yıl önce, gitmiştim.
Zarf
Tümleci Yüklem
(Ne zaman)
Böyle gelmiş,böyle gitmez.
Zarf
T. Zarf T. Yüklem
(Nasıl) (Nasıl)
Zarflar,hal eklerini almazlar.Alırlarsa,zarf olmaktan çıkarlar.
EDAT TÜMLECİ
Yüklemin
anlamını,neden(sebep),araç,birliktelik yönüyle tamamla-
yan bilgilere kelimelere,yada,kelime gruplarına,Edat Tümleci denir.
Hastayı,ambulansla götürdüler.
Grev olduğu için, trenler çalışmıyor.
Edat
tümleci Özne Yüklem
Toprak, pullukla sürülür.
Özne Edat Tml. Yüklem
Edat
tümlecini bulmak için,yükleme,Kimle,ne ile,niçin,soruları sorulur.
Hüseyin’i, Umutla gördüm.
Edat Tml.
(Kiminle)
Ayşe,Kolej sınavları için,çok
çalıştı.
Edat Tümleci(Niçin)
VURGU
Konuşma yada okuma sırasında,bir hece yada kelimenin,daha baskılı
söylenmesine,Vurgu denir.Vurgu,söze
duygu ve anlam değeri
Katan,anlamayı kolaylaştırır,dinleyenin dikkatini
uyanık tutar.
CÜMLE VURGUSU
Cümlede anlamca en önemli ve özellikle
belirtmek istenen kelime
Vurgu ile belirtilir.Cümlenin en önemli
ögesi,yüklemdir.Kurallı cümlelerde
vurgulu söylenmek istenen(Özellikle belirtilmek
istenen)kelime yada cümle,
yükleme yakınlaştırılır.Yani kurallı cümlede,vurgu,yüklemden
önceki kelimedir.
Yarın sizi okulda,Sema bekleyecek.
(Özne vurgulu
söylenmiştir.)
Sema yarın,okulda sizi bekleyecek.
(Nesne
vurgulu söylenmiştir.)
Sema sizi,yarın okulda bekleyecek.
(Dolaylı
tümleç vurgulu söylenmiştir.)
Sema sizi okulda, yarın bekleyecek.
(Zarf tümleç
vurgulu söylenmiştir.)
