Türkçe Dersi Cümlenin Öğeleri Konu Anlatımı ve Çalışma Sayfası (kapsamlı çalışma)

                                          CÜMLENİN ÖGELERİ

               Cümlede,her sözcüğün,bir anlamı ve görevi vardır.Sözcüklerin, cümledeki görevlerine,ÖGE(Unsur)denir.

               Cümlenin ögelerini,şöyle sıralayabiliriz.

               Yüklem,

               Özne,

               Tümceler.

                                                      YÜKLEM

               Cümlede,şahsa ve zamana bağlı olarak,iş,hareket ve oluş bildiren

cümleyi,bir yargıya bağlayan kelime grubuna,Yüklem denir.

               “Akşama kadar,güzel güzel,oynadık.”Cümlesinden,oynadık keli-

mesini,yani yüklemi kaldırırsak,ortada ne bir yargı,nede bir cümle kalır.

               Yüklem,bir yargı ile cümleyi,sonuca bağlar.Yüklem,cümlenin, temel ögesidir.Yüklemsiz cümle,olmaz.

               “Yatmadan önce,sular kesilmişti.”

                                                       Yüklem

               “Taşan suları’da,çamaşır leğeniyle boşalttık.”

                                                                            Yüklem

              Yüklemin yeri,genellikle cümlenin sonudur.

              Türkçe’de,çekimli fiiller,ek fiil almış isim soylu kelimeler,tamla-malar ve kelime grupları,yüklem olabilirler.

              “Yarın,Ören’e gideceğim.”(Yüklem Fiilidir)

              “Derslerimize,çok çalışıyoruz.”(Yüklem Fiilidir)

              “Annemin tembihlerine,çok dikkat ettik.”(Yüklem Ek Fiilidir)

              “Sınıfın en çalışkanı,Hüseyin’di.”(Yüklem özel isimdir)

              “Hiç kimsenin ağzını,bıçak açmıyordu.”(Yüklem Deyimdir)

              “Ben bir Türküm,Dinim,Cinsim,Uludur.”(Yüklem Ek Fiil Almış İsimdir)

                                               YÜKLEM DÜŞMESİ

             Yazıda ve konuşmada,cümlenin anlamı,yüklemi gerektirmeyecek kadar açıksa,yüklem,söylenmez düşürülür.

             “Nerede çalışıyorsun?”

             “Çimento fabrikasında.”

             Çimento fabrikasında çalışıyorum,anlamındadır.

                                           

                                                                                                          

                                                         ÖZNE

                 Cümlede,yüklemin belirttiği,işi,oluşu,hareketi yapan yada duru- mu üzerine alan sözcüğe yada sözcük grubuna,Özne denir.

                 “Çocuklar,okulun bahçesinde,oynuyorlar.”

                      Özne                                         Yüklem

                 Cümlede özne,yükleme sorulan,kim yada ne soruları ile bulunur.

                 “Bu adam,hırsızları görmüş.”

                      Özne                     Yüklem

                 “Sema,okula gitti.”

                                      Yüklem

                 Giden kim?Sema

                                    Özne

                  “Bu otomobil,benimdir.”

                                           Yüklem

                  Benim olan ne?”Bu otomobil”

                                                 Özne

                 “Eşyalar,gelişigüzel yığılmıştı.”

                 Yığılan ne?”Eşyalar”

                                      Özne

                Cümlede,özne olan kelimeler,yalın halde bulunur.İsimlere getiri-

len,”i-e-de-den”hal eklerini almaz.

                Özne,çoğul ekini ve iyelik eklerini alabilir.

                “Göçmen kuşlar,sıcak ülkelere gitti.”

                        Özne                                  Yüklem

                “Otobüsün gecikmesi,herkesi telaşlandırdı.”

                             Özne                               Yüklem

                “Bahçe kapısının tokmağı,hızlı hızlı,inip kalkıyordu.”

                                   Özne                                             Yüklem

               Cümlede,her söz ve söz grupları,özne görevinde kullanılabilir.

Yukarıdaki cümlelerde geçen,Göçmen kuşlar,Sıfat Tamlaması,otobüsün gecikmesi ve bahçenin kapısının tokmağı ise,İsim Tamlaması’dır.

               “Çalışmak,mutluluktur.”(Özne Mastarıdır)

                   Özne          Yüklem

               “Seni buraya,kim gönderdi.”

                                     Özne Yüklem

               “Evin arkasında,küçük bir bahçe vardır.”(Özne sıfat tamlaması-

dır)                                              Özne          Yüklem

               “İkincisi,daha zordu.”(Özne,sayı isimdir)

                  Özne             Yüklem                

                                                                                                                 

                                                  GİZLİ ÖZNE

                    Bazı cümlelerde,özne açıkça belirtilmez.Gerçekte var olduğu

halde,cümlede kelime olarak yer almamıştır.Varlığı,yüklemin almış oldu-

ğu kişi eklerinden anlaşılan öznelere Gizli Özne denir.

                   “Muslukları,açık unutmuşuz.”                “Çok üzüldüm.”

                                                  Yüklem                                    Yüklem

                                               Biz gizli özne                          Ben Gizli Özne

                   “İki gündür eve uğramadı.”

                                                 Yüklem

                                                     O

                                               Gizli Özne

                   “Dün beni aramışsın.

                                       Yüklem

                                          Sen

                                    Gizli Özne

                                         ÖZNE YÜKLEM UYUMU

                   1. Cümlede,özne tekilse,yüklemde tekil,özne çoğulsa,yüklemde çoğuldur.

                    “Umut,kitap okuyor.

                      Özne           Yüklem

                     Tekil            Tekil

                    “Yolcular,arabadan, teker teker indiler.”

                        Özne                                          Yüklem

                      Çoğul                                           Çoğul

                   2.Özne,hangi kişi ise,yüklemde o kişinin,ekini alır.

                  Biz misafiri,çok severiz

              1.çoğul kişi           1.çoğul kişi

                 Ben Ören’e yerleşeceğim.

                 Özne                 Yüklem

             1.Tekil Kişi       1.Tekil Kişi

                 3.Organ ve zaman adları ile,hayvan,bitki ve cansız varlıkların

adları,çoğul eki alarak,özne olduğunda,yüklem tekildir.

                 Ellerim çok üşüdü. Ağaçlar bu yıl erken çiçek açtı.

                   Çoğul        Tekil       Özne                               Yüklem

                                                   Çoğul                                Tekil

            Evler sallanıyor,köprüler yıkılıyordu.

           Özne      Yüklem     Özne        Yüklem

          Çoğul      Tekil       Çoğul         Tekil

        

                                                                                                              

             Göçmen kuşlar, gitti.       Aradan,yıllar geçti.

                      Özne        Yüklem                   Özne Yüklem

                     Çoğul         Tekil                    Çoğul  Tekil

             Saygı belirtmek için,te

kil öznelerden,çoğul yüklemler kullanılır.

            Müdür Bey, henüz gelmediler.

               Özne                        Yüklem

               Tekil                         Çoğul

                                                    TÜMCELER

            Cümlede,özne ve yüklemin dışında kalan cümlenin,anlamını yer,zaman,durum neden ve benzeri yönlerden,anlamını tamamlayan,keli-

me yada kelime gruplarına,Tümleç denir.

            Tümleçler,dört grupta incelenir.

            1.Nesne(Düz tümleç)

            2.Dolaylı tümleç(Yer Tamlayıcısı)

            3.Zarf Tümleci.

            4.Edat Tümleci.

                                               NESNE(DÜZ TÜMLEÇ)  

           Cümlede,öznenin yaptığı işten etkilenen,eylemin konusu olan varlığa,Nesne(Düz Tümleç) diyoruz.

          Annem,çorap örüyor.           Camı, Mustafa kırdı.

           Özne   Nesne Yüklem           Nesne    Özne    Yüklem

        Nesne görevindeki kelimeler,cümlede iki durumda bulunur.

         a.Yalın halde(Belirtisiz nesne)

         b.İsmin i Halinde(Belirtili Nesne)

          Nesne,cümlenin öznesi bulunduktan sonra,yükleme özne ile birlikte,

Ne?Neyi?Kimi?soruları sorularak bulunur.Ne sorusu ile Belirtisiz Nesne,

Neyi ve Kimi soruları ile,belirtili nesne bulunur.

         Ali tatlı sever. (Ali ne sever?) Tatlı(belirtisiz nesne)

        Özne     Yüklem

      Orman havayı temizler.(Orman neyi temizler?)Havayı(Belirtili nesne)

        Özne               Yüklem

    Öğretmen, Sema’yı sordu.(Öğretmen kimi sordu?)Sema’yı(Belirtl.Nes.)

       Özne                     Yüklem

       İsimler,zamirler,isim tamlamaları,cümlede nesne görevinde kullanıla-

bilir.

        Rüzgar,ağaçların yapraklarını savurdu.

                             Belirtili Nesne       Yüklem

                          (İsim Tamlaması)

                                                                                                                   

              Okulda,bayrak töreni yaptık.(Özne,BİZ)

                      (Belirtisiz Nesne)Yüklem

              İyilik eden,iyilik bulur.

                   Özne   (Blrtsz)Yüklem

                               Nesne

              Garip kuşun yuvasını, Allah  yapar.

                    Belirtili Nesne        Özne  Yüklem

             Ablam,gömleğini arıyor.

            Özne    Belirtili     Yüklem

                           Nesne

                                                 DOLAYLI TÜMLEÇ

             Cümlede isim,”e-de-den”hal eklerini alarak,yüklemin anlamını çeşitli yönlerden tamamlayan tümleçlere,Dolaylı Tümleç(Yer Tamlayıcısı)

denir.Dolaylı tümleçte,bir yere yönelme,bir yerde bulunma,bir yerden çık-

ma yada uzaklaşma anlamları bulunur.

             “Paketleri,kargoya verdik.”

             “Bursa’da,birkaç gün kalıp,İstanbul’a döneceğiz.”

             “Babam, Mutlu Yayınevinde çalışıyor.”

             “Az önce evden çıktı.”

             “Tepeşir,kireçten yapılır.”

             Dolaylı tümleci bulmak için,yükleme şu sorulardan uygun olanı

sorulur.”Nereye,nerede,nerede,nereden,kime,kimden,neye?”

             Ben tiyatroya gideceğim.

           Özne Dolaylı     Yüklem

                     Tümleç(Nereye)

            Bu parayı, annendenmi aldın?(Özne-Sen)

             Nesne     Dolaylı Tümlç Yüklem

                              (Kimden)

             Yarım saatte,durakta  bekledim.(Özne-Ben)

                                 Dolaylı      Yüklem

                                Tümleç(Nerede)

             Gezimiz,Çanakkale’den başlayacak.

                          Dolaylı Tümleç

                             (Nereden)

                                                    ZARF TÜMLECİ

            Yüklemi,zaman,yer(yön),durum,miktar(azlık-çokluk)ve soru yönünden tamamlayan kelimelere,Zarf Tümleci denir.

           Akşama kadar,  ders  çalıştık.(Özne-Biz)

          Zarf Tümleci               Yüklem

                                                                                                                 

              On iki yaşına kadar, köyden    ayrılmadı.(Özne-Biz)

                Zarf Tümleci            Dolaylı    Yüklem

                                                Tümleç

             Yavaş yavaş, bu merdivenleri çıkmalısın.

             Yaya olarak, epeyce yürüdük.

             Biraz önce, bağıra bağıra, merdivenlerden indi.

            Zarf Tümlecini bulmak için,yükleme,nasıl,ne zaman,ne kadar soruları sorulur.

             Sanatçıları, ayakta  alkışladık.(Özne-Biz)

                                Zarf Tml.  Yüklem

             Gün boyunca,  uzun uzun  konuştuk.

             Zaman Tümlç. Zaman Tmlç.  Yüklem

             (Ne zaman)      (Ne kadar)

             Ören’e, ilk kez on yıl önce, gitmiştim.

                               Zarf Tümleci         Yüklem

                                (Ne zaman)

             Böyle gelmiş,böyle  gitmez.

           Zarf T.           Zarf T. Yüklem

          (Nasıl)           (Nasıl)

             Zarflar,hal eklerini almazlar.Alırlarsa,zarf olmaktan çıkarlar.  

                                                 EDAT TÜMLECİ

           Yüklemin anlamını,neden(sebep),araç,birliktelik yönüyle tamamla-

yan bilgilere kelimelere,yada,kelime gruplarına,Edat Tümleci denir.

          Hastayı,ambulansla götürdüler.

          Grev olduğu için, trenler çalışmıyor.

           Edat tümleci        Özne    Yüklem

          Toprak, pullukla sürülür.

          Özne     Edat Tml. Yüklem

          Edat tümlecini bulmak için,yükleme,Kimle,ne ile,niçin,soruları sorulur.

          Hüseyin’i, Umutla gördüm.

                          Edat Tml.

                          (Kiminle)

          Ayşe,Kolej sınavları için,çok çalıştı.

                   Edat Tümleci(Niçin)

                                                        VURGU

          Konuşma yada okuma sırasında,bir hece yada kelimenin,daha baskılı söylenmesine,Vurgu denir.Vurgu,söze duygu ve anlam değeri

Katan,anlamayı kolaylaştırır,dinleyenin dikkatini uyanık tutar.

                                                                                                               

                                                 CÜMLE VURGUSU

               Cümlede anlamca en önemli ve özellikle belirtmek istenen kelime

Vurgu ile belirtilir.Cümlenin en önemli ögesi,yüklemdir.Kurallı cümlelerde

vurgulu söylenmek istenen(Özellikle belirtilmek istenen)kelime yada cümle,

yükleme yakınlaştırılır.Yani kurallı cümlede,vurgu,yüklemden önceki kelimedir.

               Yarın sizi okulda,Sema bekleyecek.

               (Özne vurgulu söylenmiştir.)

               Sema yarın,okulda sizi bekleyecek.

               (Nesne vurgulu söylenmiştir.)

              Sema sizi,yarın okulda bekleyecek.

              (Dolaylı tümleç vurgulu söylenmiştir.)

             Sema sizi okulda, yarın bekleyecek.

             (Zarf tümleç vurgulu söylenmiştir.)

                                                                                         

                                                                                   

Türkiye'nin Yer Şekillerinin Genel Özellikler ve Dağların Oluşumları

Türkiye'nin Yer Şekillerinin Genel Özellikleri

Türkiye ortalama yükseltisi fazla olan bir ülkedir . (1132 metre)

Bunun nedenleri:  Alp Himalaya orojenezi sonucu oluşmuş genç bir ülke olması.

III. ve IV.  zaman başlarında toptan yükselmeyen uğramasıdır. ( yani Epirojenez yaşaması)

Ortalama yükseltinin fazla olması nedeniyle akarsularımızın enerji potansiyeli, gerçek sıcaklık ile indirgenmiş sıcaklık arasındaki fark, erozyon şiddeti , ova ve platoların yükseltisi fazladır.

Ülkemizde engebeli arazilerin geniş yer kaplaması yol yapım maliyetlerini arttırmış, kısa mesafede iklim çeşitliliğine neden olur, Gerçek alanla iz düşüm alan arasındaki farkın fazla, tarım alanlarının dar olmasına neden olmuştur.

Ülkemizde Dağlar doğu -batı yönünde uzanır.  Bu nedenle Karadeniz ve Akdeniz'de Dağlar kıyıya paralel uzanır.
Bu alanlarda deniz etkisi içerilere rahat giremez, Boyuna kıyılar görülür kıyı derindir (yani şelf dardır) Kıyıda girinti çıkıntı ,koy, körfez ,doğal Liman azdır. Kıyı ile iç kesimler arasında ulaşım oldukça zor yapılır. Ege'de ise Dağlar kıyıya dik uzanır bu alanda Denizi etkisi içerilere kadar rahatlıkla Sokulur. Enine kıyılar oluşmuştur . kıyı sığdır (Self geniştir) Kıyıda girinti - çıkıntı fazladır. Kıyı ile iç kesimler arasında ulaşım rahat yapılır.  Ayrıca ülkemizde dağların Batı Doğu yönünde uzanması kara ve demiryollarının daha çok bu yönde gelişmesine neden olmuştur.
Ülkemizde yükseltisi doğuya doğru artar.

Kırıklı yer yapısı yaygındır.  Bu nedenle deprem tehlikesi fazladır sıcak su kaynakları açısından zengindir.
Karstik yapı ve karstik şekiller en yaygın Akdeniz Bölgesi'nde Özellikle de Antalya bölümünde görülür.
Yer şekillerinin yükselti ve engebesi ne bağlı olarak gerçek alan ile iz düşüm alanı arasındaki fark en fazla olduğu bölge Doğu Anadolu en az olduğu bölge ise Marmara'dır. 

TÜRKİYE’NİN DAĞLARI

( Oluşumlarına Göre)

A) OROJENEZ DAĞLAR

1. HORST DAĞLAR (Kırık Dağlar)

2. ANTİKLİNAL DAĞLAR (Kıvrım Dağlar)

B) VOLKANİK DAĞLAR

Yüksekliği 500 Metreden fazla olan alanlara dal denir Türkiye'nin en yaygın olan yüzey şekilleri dağlarıdır.
 

A. Orojenik Oluşumlu Dağlar: Orojenez dağ oluşumu demektir. Deniz ve okyanus tabanlarında biriken tortul malzemelerinin tabakaların ya uyguladığı yan basınçlarla yükselerek su yüzüne çıkmasıyla orojenik dağlar oluşur. Orojenik dağlar iki şekilde oluşur.
  Kpss ,hazırlık , coğrafya, konu, not

1. Kıvrımlı dağlar:  Orojenez sırasında biriken tortul malzemeler esnekse yan basınçlar etkisiyle kıvrılır.
Kırılma sonucu yükselen kısmına antiklinal alçalan kısmına ise yani alçakta kalan yeri ise senklinal denir.

Tabakaların yapısında bozulma olmaz Sadece şekli bozulur.
Türkiye'deki kıvrımlı dağlar III. zamanda oluşan Alp Himalaya kıvrım kuşağının bir uzantısıdır. Ülkemizdeki dağlar daha çok kıvrılmayla oluşmuştur.

Türkiye'de Kuzey Anadolu dağları ve Toroslar kıvrılma ile oluşmuştur.

 Kuzey Anadolu dağlarının Batı Karadeniz'de küre ,Ilgaz, Bolu ve Köroğlu.

Orta Karadeniz'de Canik, Doğu Karadeniz'de ise Giresun ,Çimen, kop ,Mescit ve (Doğu Karadeniz dağları en yüksek yerleri Kaçkarlar.) Iğdır oluşturur.

Toros Dağları 3 sıra halinde uzanır Batı Toroslar Akbey, dedegöl ,Sultan ,geyik ,Erenler dağları. Orta Toroslar Bolkar, Aladağ, Tahtalı ,Binboğa dağları, Güneydoğu Toroslar ise Nurhak ,Muş, Bitlis ve Hakkari dağlarından meydana getirir.
 

2. Kırıklı Dağlar: Orojenez sırasında biriken malzemeler kırılmayacak kadar serttir, esnemez ve kırılır.
Bu şekilde oluşan dağları Kırıklı Dağlar denir. Kırılma sonucunda yükselen kırılmalara Horst alçakta kalan kısımları ise Graben denir. 

Kırılma sonucu tabakaların yapısı bozulmuştur bu alanlarda deprem tehlikesi fazla, sıcak su kaynakları oldukça zengindir.
Kpss ,hazırlık , coğrafya, konu, not 

Ülkemizde kırılmayla oluşmuş horst ve grabenler en fazla Ege bölgesinde yer alır. Bu bölgede yer alan kaz, Madra, Yunt, Boz ,Aydın ve Menteşe Dağları horst.  Bakırçay ,Gediz , Küçük Menderes ,Büyük Menderes ise Graben alanlarıdır.

Ayrıca Akdeniz Bölgesi'nde yer alan Nur dağları Horst, Amik Ovası ise Graben alanıdır.

B. Volkanik dağlar: Yerin derinliklerinde erimiş halde bulunan magmanın yeryüzüne zayıf ve dirençsiz fay hatlarında yüzeye çıkmasına volkanizma denir.

Volkanik Dağ

Sönmüş Volkanik Dağ

Türkiye'de volkanik faaliyetler III. zamanda , deniz altı volkanizması IV. zamanda ise Yüzeysel volkanizma şeklinde gerçekleşmiştir.

Ülkemizde aktif volkanik dağlar yoktur. En genç volkanik dağ Doğu Anadolu'daki Nemrut’tur.

Türkiye'de volkanik dağ en fazla Doğu Anadolu bölgesindedir.
 

Doğu Anadolu'da Nemrut, Süphan, Tendürek, Ağrı .

İç Anadolu'da Karadağ, Karacadağ, Erciyes, Melendiz, Hasan Dağı.

Güneydoğu Anadolu'da Karacadağ,

Marmara'da Uludağ ülkemizdeki iç volkanik dağıdır.  

Ege'de Kula volkanları (en fazla koninin bulunduğu alandır.) Volkanik dağları örnek teşkil eden yerlerdir.

Volkanik alanlar tehlikeli olmasına rağmen, topraklarının mineralce zengin olması ve çeşitli madenlerin; demir, krom ,Kurşun ,bakır gibi yaygın olarak bulunması nedeniyle yeryüzünün yoğun nüfuslanmış alanlarıdır.

Kpss ,hazırlık , coğrafya, konu, not