İslamiyetten Önce Orta Asyada Kurulan Türk Devletleri Özellik ve Kültürleri

İslamiyetten önceki Türk devletleri

İslamiyetten önceki Türklerin anayurdu Orta Asya'dır. Bu yerleşkenin Sınırları ,doğudan Kingan dağlarından başlayıp  , batıda Hazar Gölü'ne uzanır , kuzeyde  Sibirya ovalarından başlayıp  , Güney Hindikuş karanlık dağlarına kadar uzanan çok geniş bir yerleşim coğrafyası üzerinde hüküm sürmüş ve uzun yıllar varlıklarını sürdürmüşler.


Orta Asya'nın ilk medeniyet merkezleri şunlardır:

• Anav kültürü: Türkmenistan'ın başkenti Aşkabat civarındadır.
• Kelteminar kültürü. Amuderya ırmağı çevresindedir.
• Afanasyevo kültürü: Altay ve çevresi
• Adronova kültürü: Altaylar ve çevresi
• Karasuk kültürü: Yenisey ırmağı civarında kurulmuştur.

Türkler bu merkezlerden üstün uygarlıklar kurmuşlardır.

-Tarım ve hayvancılık
- Madeninin işlenmesi (Bakır, demir )
- Atın evcilleştirilmesi
- Tekerlekli arabanın yapılması

-Halıcılık gibi gelişmeler görülmüştür.

Orta Asya uygarlığı yapılan göçler ile Mezopotamya Anadolu bütün ön ve Doğu Asya uygarlıklarının etkilemiştir.

Orta Asya'dan yapılan Türk göçleri

I. Dönem Türk göçlerinin sebepleri:
1.Havaların ısınması üzerine Orta Asya'da kuraklığın başlaması ,İklim şartlarının elverişsizliği kuraklığın başlaması.
2.Şiddetli rüzgarların oluşması
3.Artan nüfustan dolayı yerleşim ve beslemne problemi
4.Hayvanlar için otlak bulma sıkıntısının başlaması ve hastalıklar
ilk göçlerin ana sebeplerini meydana getirmektedir.

Göçler doğuya, güneye, batıya olmak üzere üç koldan yapılmıştır.

İslamiyetten önce Türkler gittikleri yerlerdeki taş devrini yaşayan toplumlara ekip biçmeyi hayvanları evcilleştirmeyi kap kacak yapmayı ve madenlerden yararlanmayı , işlemeyi hayatlarına sokmuşlardır.
bu şekilde Türkler bu toplumların cilalı Taş Devri ve maden devrine yükselmelerine neden oldular.

II. Dönem Türk göçlerinin sebepleri MS
1. Türk devletlerinin birbirleriyle olan mücadelesi sonucu huzursuzluklar
2. Çin baskısının olması

3. Cihan hakimiyeti anlayışıvar olması

4. Yeniyurt arayışlarının başlaması

5. Nüfusun artması ve barınma sorunun başlaması gibi nedenlerle göç yapılmıştır.
 
- Bütün bu Göçer hayatın etkisi ile Türklerin teşkilatçı savaşçı ve bağımsız yaşama duyguları gelişmiştir.
-İslamiyetten önceki Türk göçleri rastgele yapılan bir göç hareketi değildir boy beylerinin önderliğinde disiplinli ve planlı olarak yapılan göçlerdir.
Bütün bunların sonucunda gittikleri yerlerde güçlü devletler kurmuşlar ve yaşamlarını değişik yerlerde sürdürmüşlerdir.

Göçlerden sonra Orta Asya'da kurulan ilk Türk devletleri.

Büyük Hun İmparatorluğu (MÖ III.Yüzyıl MS 220)
-Tarihte bilinen ilk Türk devletidir.

-Bilinen ilk hükümdarı teoman'dır.
-Çine akınlar düzenlemiştir.
-Çinliler Türklerin bu akınlarını durdurmak için ünlü Çin Seddi'ni yapmışlardır.

Milattan önce 209 da Hunların başına Metehan geçmiştir.
Metehan Hun Devleti'ni imparatorluk haline getirmiş ve devlet ve Ordu yönetimini kurmuştur.
Ordu onlu sisteme göre kurulmuştur.
-Türkleri tek bir bayrak altında birleştirilmiştir.
-Milattan sonra 48 de ülkenin persler arasında paylaştırılması ve Çin entrikaları sonucu Kuzey ve Güney olmak üzere ikiye ayrılmıştır.
-MS 159 oyunları Çinliler tarafından yıkılınca Hunlar Batıya doğru hareket ederek Kavimler Göçünü başlatmış ve Avrupa Hun Devleti'ni kurmuşlardır.-
-Güney hunları ms224 Çinliler tarafından yıkıldı.

Not: Çin'in kalabalık bir nüfusa sahip olması ve yerleşik düzen de olması sebebiyle Mete çini işgal etmek yerine baskı altında tutmayı tercih etmiştir.
- Türk Çin savaşlarının temel sebebi İpek Ticaret Yolu'na hakim olma düşüncesidir.

I. Göktürk Devleti (552 – 659)
- Göktürkleer Bumin Kağan önderliğinde Avar egemenliğinde son verilerek ötüken'de kurulmuştur.
-Bunlar Tarihte Türk ismiyle kurulan ilk devlettir.
-Göktürk Ülkesi persler arasında paylaştırılmış ülkenin doğusunu Bumin Kağan batısını kardeşi istemi yabgu yönetmiştir.
-Göktürkler Sasanilerle birleşerek Akhun ( eftalit )Devleti'ne son vermişlerdir.
- Devlet Mohan Kağan'ın ölümünden sonra 581 de doğu ve batı olmak üzere ikiye ayrılmıştır.
- Doğu Göktürkleri 630 da Batı Göktürkleri 659 da Çinliler tarafından yıkılmıştır.
-Ünlü Ergenekon Destanı Ggöktürklere aittir.

II. Göktürk Devleti (kutluklar) (681 – 745)
-Bunlardan , Doğu Göktürkler bir süre sonra Çinlilere başkaldırarak ötüken'de hakimiyrt kurdular. Kutluk Kağan ve veziri Tonyukuk Kutluk Devleti'nin kurdu. Kutluk Kağan Çin'e 46 sefer düzenlemiştir.
-Göktürkler Daha sonra kapagan Kağan ve yeğeni Bilge Kağan yönetimi hakim oldu Bilge Kağan'ın kardeşi Kül Tigin Ordu komutanlığını üstlendi.
-Tarihsel önemi olan Orhun Kitabeleri Bu döneme aittir Vezir Tonyukuk adına 728 de ,Kültigin adına 732 de , Bilge Kağan adına 735’ te dikilmişlerdir.
-Bu yapıtların önemi Türklere ait ve onlardan bilgi veren ilk yazılı belgeler olmalarıdır. Türklerde sosyal devlet anlayışının ip uçlarını vermektedir. yazarı yoğunluk icin olup abideler üzerindeki yazıyı ilk okuyan Danimarkalı Bilgin Thomsen’dır.
-Göktürk Devleti Uygur ,basmil ve Karluk saldırıları sonucunda yıkılmıştır.

Uygurlar (745 – 840)
-Uygurlar Orta Asya'da kurulan son büyük Türk Federasyonu dur.
-Bu devletin Kurucusu Kutluk Bilge Kül Kağandır. Devletin Merkezi önce karabalasagun daha sonra karahoçadır.
-Uygurlar Göçebeliği terk ederek yerleşik hayata geçen ilk Türk kavmidir.
- Uygurlar şehirler kurmuş,  ticarette gelişmişlerdir. Uygarlık bakımından diğer Türk devletlerinden daha ileridiler.
-Türk Uygurları ilk defa matbaayı kullanmışlardır. Uygur alfabesini kullanmışlardır. (18 harçlık bir alfabedir)

Not: Talas Savaşı bu dönemde gerçekleşmiştir. Bu nedenle alfabe, kağıt ve matbaanın kullanımı Ön Asya'ya aktarılmış bunda Türkler yardımcı olmuşlardır.
-Uygurlar Manihenizm ve Budizm dinlerini inanmışlar bu dinlerin orta Asya'ya yayıncısı olmuşlardır.
-Uygur Siyasi yaşamlarına önce Kırgızlar daha sonra Moğollar son vermişlerdir. Uygurlar Moğol egemenliğinde iken Müslüman olmuşlar Moğolların Türkleşmesini sağlamışlardır.
-Önemli yere sahip Türeyiş ve göç destanları Uygurlara aittir.

Kırgızlar 840 - 924
-Bu devlet Uygur Devleti'nin yıkarak Kısa bir süre Ötüken bölgesinde bağımsız olarak yaşamlarını sürdürmüşler.
- Kırgız toprakları üzerinde Karahanlılar Devleti kurulmuştur 1207  Moğolların egemenliği altına girmişlerdir.
-Kültür uygarlığındaki Yenisey yazıtları ve Manas Destanı Kırgız Türklerine aittir.

Türgişler 630 – 766:   Tarihsel role sahip Batı Göktürkler'in bir devamı olan Türgişler Talas ili ve ıssık Gölü civarında yaşadılar. Batı Türkistan'daki karabalasagunu Merkez edindiler.  Emeviler ile mücadele etmişlerdir karluklar tarafından yıkılmışlardır. Türklere ait İlk parayı Türgişler kullanmışlardır.

Karluklar (766-1215)
-Karluklar Çin baskısına karşı başkaldırıp Orta Asya'nın batısında Egemen olmuşlardır Talas Savaşı'ndan Araplarla işbirliği yaparak Çin'in yenilmesinde rol oynamışlardır.
-Tarihte İslamiyeti kabul eden ilk Türk boyu Karluklardır.  Karahanlı Devletinin etnik yapısını oluşturmuşlardır. Kutluk ve Türgişlerin yıkılmasında etkin rol oynamış önemli bir devlettir.